Dumni, surowi i wojowniczy mieszkańcy Lacedaemon, zwani potocznie Spartanami (od nazwy stolicy) uwiecznieni w historii m.in. dzięki wyczynowi króla Leonida i jego wojowników, czas wolny spędzali nie tylko na ćwiczeniach wojskowych. Między zapasami i treningami z bronią od VIII w.p.n.e. (jeżeli nie wcześniej) grali w Episkyros. Chociaż kontaktowy charakter gry nie różnił jej zasadniczo od ćwiczeń wojskowych, a miała ona też inne znaczenie...
Cała główna wiedza o Episkyros (znanej także jako epikoinos, ephebike lub sphairomakhia) pochodzi właściwie od Juliusa Polluxa, filolog i retoryk z II wieku, który jej częściowy opis zawarł w jednym z dziesięciu tomów Onomasticon. Inne to interpretacje Polluxa i późniejsze wyszukiwanie szczątkowych opisów w starożytnych tekstach np. w Iliadzie Homera. Nie zachowały się bowiem spisane przez starożytnych Greków reguły tej gry. Więc albo Episkyros był tak rozpowszechniony, że nikomu nie przyszło do głowy spisywać jego reguł lub w czasie różnych historycznych kataklizmów, takich jak np. pożar Biblioteki Aleksandryjskiej zostały zniszczone. Rzymianie, którzy podbili Grecję w II w.p.n.e, szybko opanowali prawie wszystkie osiągnięcia jej cywilizacji, w tym Episkyros, który przerobili na Harpastum.
Wracając jednak do Episkyros, gra była rozgrywana na prostokątnym polu podzielonym na dwie połowy zwane polis środkową linią zwaną skuros wyznaczoną przez kamienie lub odłamki kamieni, zakończonym liniami na obu jego końcach określanymi jako linie bazowe). Dwie drużyny o nieoznaczonej liczbie zawodników (późniejsi autorzy ich liczbę określają od pięciu do czternastu w każdym zespole) stają naprzeciwko siebie na liniach bazowych po obu stronach skuros, na której umieszczona jest piłka. Są dwie alternatywne scenariusze rozpoczęcia. Według Polluxa o pierwsze posiadanie piłki trzeba było walczyć, jest prawdopodobne, że byli do tego wyznaczeni najszybsi gracze piłkę, którzy biegli od linii bazowych. Natomiast Nigel Crowther uważa, że prawdopodobne jest, że pierwsze posiadanie zostało określone losowo.
W każdym razie drużyna, która pierwsza zdobyła piłkę rzucała ją w kierunku połowy pola przeciwnika, podczas gdy drużyna przeciwna miała za zadanie złapać piłkę jeszcze z powietrza (jeżeli to się udało i piłka nie upadła na ziemię) i rzucenia jej z powrotem w stronę przeciwną. Celem gry było zmuszenie przeciwników do przekroczenia swojej linii bazowej, zdobywając w ten sposób jego całe polis. Możemy z pewnością stwierdzić, że gra kończyła się, gdy polis przeciwnika zostało zdobyte, nie była to gra kończona przyłożenie jak rugby czy wbiegnięciem na pole przeciwnika jak w amerykańskim futbolu. Ważną rolę odgrywała technika gry, blokowanie przeciwnika, obalanie na ziemię czy jak pisze John McClelland zakłócenie zdolności przeciwnika do odzyskania piłki czyli po prostu rzucenie piaskiem po oczach.
Początkowo piłki używane do gry były wykonane ze skóry wypchanej piórami lub rozdrobnionymi gąbką morską, a następnie wypełniacz zastąpił świński pęcherz. Najmniejszy problem był ze strojem, bo podobnie jak we wszystkich innych greckich sportach zawodnicy występowali nago. Gra szybko zyskała popularność i została rozpowszechniona w całej Grecji oraz jej koloniach. Rozgrywano mecze i turnieje z udziałem kilku drużyn m.in. na rocznicowych uroczystościach, nagrody dla zwycięzców były symboliczne.
David Franklin Elmer w opracowaniu The Ball Game Episkuros and Iliad, z którego m.in. korzystałem dowodzi niezwykłości tej gry jako wojennej gry strategicznej o posiadanie ziemi. Gra bowiem kończy się wypchnięciem przeciwnika poza linię bazową czyli zdobyciem całego jego terytorium - polis. Wiadomo, że tym mianem określano starożytne miasta-państwa, a jednym z nich był Lacedaemon czyli Sparta. Jedna z nazw Episkyros - Epikoinos oznacza pole czyli teren gry który należy w równych częściach do każdej z dwóch drużyn, dopóki nie zostanie całkowicie zawłaszczone przez zwycięzcę, a tym samym przestanie być Epikoinos.
Na ilustracjach: 1.Relief z VI w.p.n.e. na Murze Temistoklesa w Kertameikos; 2.Starożytny grecki fresk.
